Historia

Badania archeologiczne prowadzone na terenie Ciechanowa w latach 60. XX w. przez Irenę Górską sugerują, że na terenie dzisiejszego miasta funkcjonowała niewielka osada, być może już okresie VII-X w.

W drugiej połowie X w. Mazowsze zostało włączone do państwa pierwszych Piastów. Zdaniem większości badaczy nastąpiło to za panowania Siemomysła, ojca Mieszka I, według innych nawet w końcu X w. Pierwsza pisana wzmianka o Ciechanowie pochodzi z 1065 r. z dokumentu mogileńskiego wydanego przez Bolesława Śmiałego, w którym król uposaża ufundowany wówczas klasztor benedyktynów w Mogilnie. Ciechanów wymieniony jest z nazwy jako jeden z 19 grodów (castrum) i obciążony dziewięciną na rzecz klasztoru. Zdaniem A. Kociszewskiego w XI w. na terenie Ciechanowa funkcjonowały 4 kościoły, co stawiało miasto na drugim miejscu na Mazowszu. Inną opinię wyraża W. Górczyk, który dopuszcza istnienie tylko jednego kościoła w II poł. XI w. w tym mieście. W okresie wczesnego średniowiecza trzon zespołu osadniczego na terenie dzisiejszego Ciechanowa stanowił gród i dwa podgrodzia, których północny zasięg wyznaczała dzisiejsza ulica Strażacka. Przylegała do nich osada Targowe wraz z kościołem św. Piotra oraz cmentarzem. W promieniu 2–4 km funkcjonował zespół osad znajdujących się na terenie obecnego miasta. Ze względu na strategiczne położenie gród ciechanowski stanowił ośrodek obronny na północnym Mazowszu był przez to wielokrotnie najeżdżany przez Pomorzan, Prusów i Jaćwingów, Litwinów, a później przez zakon krzyżacki. O znaczeniu ówczesnego Ciechanowa świadczy skupienie wokół miasta skarbów wczesnośredniowiecznych. Na terenie dzisiejszego miasta oraz w jego okolicach zlokalizowano łącznie 16 znalezisk.

Odnalezione dotychczas źródła pozwalają na pewne stwierdzenie istnienia kasztelanii ciechanowskiej w połowie XIII w. W dokumencie z 1254 r. występuje pierwszy znany kasztelan ciechanowski – Racibor (Rethiborius). W 1240 r. występował kasztelan ciechanowski Pomścibór. Jego funkcjonowanie, w oparciu o sobie znane źródła potwierdza Stanisław Pazyra.

Interesującym problemem w dziejach miasta jest data jego lokacji. Pewny jest przywilej Janusza II z roku 1400 przenoszący miasto w nowe miejsce. Większość historyków uważa, że już w połowie XIV w. Ciechanów musiał posiadać prawa miejskie. Świadczy o tym chociażby dokument z 1375 r. wydany przez Janusza II, w którym stwierdza wprost, że miasto posiada prawo chełmińskie. Zdaniem W. Górczyka, w II poł. XIV w. Ciechanów otrzymał prawo targu, zaś przywilej z roku 1400 był pierwszą lokacją miasta, świadczy o tym brak regularnej zabudowy przed rokiem 1400. Na początku lat 90. XX w. opublikowano tzw. rocznik ciechanowski, który miał potwierdzać lokację miasta w 1266 r. Jednak dokument ten okazał się dwudziestowiecznym fałszerstwem. W celu podniesienia rangi Ciechanowa, autor rocznika ciechanowskiego J. Gaczński, dopuścił się także innego fałszerstwa, jak pisze Stanisław Suchodolski (który odkrył to fałszerstwo): „Innego typu mistyfikacji dopuścił się J. Gaczyński, fabrykując relacje o odkryciach archeologicznych dokonanych przed rokiem 1921 przy kościele parafialnym w Ciechanowie. Miano tu znaleźć denar typu GNEZDVN CIVITAS. Celem tego fałszerstwa było podniesienie prestiżu rodzinnego miasta”.

Pomyślny okres dla miasta trwał od XIV do XVI w. W tym czasie liczba mieszkańców sięgnęła 5 tys. Kupcy ciechanowscy handlowali nawet z odległymi miastami, odbywały się wielkie targi i zjazdy rycerstwa. Pod koniec XIV w. namokradłach Łydyni książę Siemowit III Starszy rozpoczął budowę zamku. Jego syn, Janusz I, sprowadził do Ciechanowa zakon augustianów, którzy rozpoczęli w połowie XV w. budowę kościoła i klasztoru (obecnie kościół pw. św. Tekli).

W 1526 r., po śmierci ostatnich książąt mazowieckich, Ciechanów włączono do Korony. Miasto i okolice zostały przekazane jako wiano ślubne królowej Bonie, która przyczyniła się znacznie do rozwoju miasta.

W 1559 r. spisano w Ciechanowie prawo bartne po raz pierwszy w Polsce jako samodzielny dokument. Obejmowało ono starostwa przasnyskie oraz ciechanowskie.

Wraz z wiekiem XVII nastąpił powolny upadek miasta, spowodowany najazdami szwedzkimi i pożarami. Ciechanów długo nie mógł powrócić do dawnej świetności.

Po II rozbiorze Polski Sejm Rzeczypospolitej podniósł miasto do rangi stolicy województwa. Po III rozbiorze Ciechanów stał się prowincjonalnym miastem w powiecie przasnyskim.

W 1806 r., podczas kampanii Napoleona na Mazowszu, miasto zostało ograbione i zniszczone. W XIX w. ludność Ciechanowa aktywnie wspierała dążenia niepodległościowe. W okolicy toczyło się wiele walk powstańczych. Pod koniec XIX w. nastąpiło ożywienie gospodarcze. W 1864 r. zbudowano tu pierwszy na Mazowszu browar parowy. Trzy lata później Ciechanów stał się miastem powiatowym. W 1877 r. dotarła tu Kolej Nadwiślańska, a w 1882 r. wybudowano cukrownię.

Wybuch I wojny światowej i kilkakrotne zniszczenie zahamowały rozwój miasta. W 1915 r. pod Ciechanowem przebiegała linia frontu niemiecko-rosyjskiego.

W okresie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. podczas bitwy nad Wkrą miasto stanowiło punkt obrony bolszewickiej (mieścił się tu sztab korpusu). Wypad 203 pułku ułanów 15 sierpnia 1920 r. doprowadził do zajęcia, rozbicia sztabu i zniszczenia głównego ośrodka łączności, co stworzyło dogodne warunki do działań 5 armii gen. W. Sikorskiego i rozpoczęcia ofensywy znad Wieprza.

Wraz z odzyskaniem niepodległości, mimo trudności i kryzysów, przystąpiono do odrabiania zacofania narosłego w okresie niewoli. Następuje ożywienie gospodarcze, rozpoczęto realizację długofalowych planów rozwojowych. Szczególnie wiele uczyniono w zakresie oświaty i kultury, tworząc powszechnie akceptowany wzorzec kultury regionalnej. Ciechanów nadal pełnił funkcje powiatowe w obrębie woj. warszawskiego, a jego ludność wzrosła w latach 1921-1938 z 12 tys. do 15,5 tys. osób. Należy też podkreślić rolę, jaką w życiu miasta odgrywał 11 Pułk Ułanów Legionowych im. Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza.

Z 3 września na 4 września 1939 r. miasto zostało zajęte przez Niemców. Ciechanów został wcielony do Rzeszy i przemianowany na niem. Zichenau jako stolica Rejencji Ciechanowskiej. Rozpoczęła się eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej^{[potrzebne źródło]}. Zbudowano 3 obozy pracy, tysiące mieszkańców miasta wywieziono lub rozstrzelano. W mieście stacjonowało komando SS (skierowane m.in. do Jedwabnego).

Z okupantem walczyły tu oddziały Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Batalionów Chłopskich i Armii Ludowej. 17 stycznia 1945 r. Ciechanów został zdobyty przez oddziały Armii Czerwonej z II Frontu Białoruskiego. Dzień wcześniej, w nocy z 15 na 16 stycznia, hitlerowcy aresztowali i rozstrzelali ok. 100 mężczyzn, których podejrzewali o współpracę z podziemiem.

Po wojnie nastąpił szybki rozwój miasta. W latach 60. XX w. zbudowano kilka filii zakładów przemysłowych z Warszawy. Do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Nużewo. Najlepszym okresem były lata po 1975 r., kiedy Ciechanów był stolicą województwa ciechanowskiego. Po 1989 r. miasto dotknęła fala bezrobocia. W 1998 Ciechanów stał się miastem powiatowym, jako jedno z trzech byłych miast wojewódzkich, nie został powiatem grodzkim.